رقابت‌هاي جام جهاني فوتبال، اين روزها سرخط اخبار بسياري رسانه‌هاي خبري دنيا است. صرف نظر از تبعات و اغراض پيدا و پنهان در برجسته سازي و دامن زدن به اخبار يك رقابت ورزشي در سطح بالاترين و مهمترين خبرهاي روز در جهان پرآشوب امروز، ظهور و بروز حاشيه‌هايي جديد در اخبار جام جهاني 2010 آفريقاي جنوبي نيز قابل تامل است.

به گزارش ايسنا، اين روزها، رسانه‌هاي تصويري و مكتوب داخلي و خارجي در كنار انعكاس پر آب و تاب اخبار بازي‌هاي فوتبال، پيش‌بيني‌ نتايج اين رقابت‌ها از سوي يك هشت پا در آلمان را دنبال مي‌كنند. هشت پايي كه پس از پيش‌بيني درست نتايج بازي هاي تيم ملي فوتبال آلمان، نتايج فينال اين رقابت‌ها با حضور اسپانيا و هلند را هم پيش بيني كرده است!

دامنه خبرسازي‌ها پيرامون اين هشت پاي پيشگو چنان بالا گرفته كه نخست وزير اسپانيا پس از پيشگويي خوشايند حيوان كه به طور زنده از تلويزيون اسپانيا پخش شد، به شوخي گفت: «بايد از اين جانور پيشگو مراقبت ويژه اي به عمل آيد. فکر مي کنم لازم باشد تيمي براي حمايت از اين هشت پا به آلمان بفرستيم!»

تقلاي نرم‌تني گرفتار و گرسنه در آكواريومي در شهر اوبرهاوزن آلمان كه در جست‌و‌جوي غذا به سوي دو ظرف منقش به پرچم كشورهاي رقابت‌كننده در مسابقات فوتبال رانده مي‌شود و تصادفا يا با ترفندي از سوي گردانندگان اين نمايش اول به سراغ يكي از اين ظرف‌ها مي‌رود كه با احتمال 50 درصد برنده مسابقه است شايد به عنوان شوخي اي نه چندان جالب در كنار اخبار ريز و درشتي كه قرار است در حاشيه جام جهاني فوتبال به خورد ميليون‌ها مخاطب رسانه‌ها در جهان برود، چندان شايسته اعتنا نباشد اما مشكل اين جاست كه بعضي‌ها همين شوخي مضحك و رفتار كاملا تصادفي و بي پايه و اساس هشت پاي نگون بخت را چنان جدي مي‌گيرند كه سرتيتر بخش‌هاي مختلف خبري راديو و تلويزيون و روزنامه‌ها مي‌كنند تا جايي كه يك روزنامه سراسري كشور نيم صفحه اول خود را به عكسي بزرگ از اين هشت پا اختصاص مي‌دهد يا رسانه‌اي ديگر در بخشي كه قرار است اخبار فن‌اوري را منعكس كند با آب و تاب به گزارش تصويري و اعلام روزانه پيش‌بيني‌هاي هشت پا و جانوران نگون بخت ديگري كه به عنوان رقيب آن علم شده‌اند مي‌پردازد!

البته شكي نيست كه اگر از رواج‌دهندگان اين قبيل پيش‌بيني هاي بي اساس درباره توانايي اين هشت پا در پيش‌بيني نتايج مسابقات فوتبال بپرسيم خود به خرافه و مهمل بودن آن اذعان مي‌كنند اما سوال اينجاست كه چرا با علم به اين قضيه به اين مطالب پوچ و بي اساس دامن مي‌زنند و آيا به تبعات ضدعلمي ترويج اين قبيل خرافات در سطح عمومي خصوصا كودكان و نوجوانان فكر كرده‌اند؟ آيا صرف انتشار يك خبر در رسانه‌هاي خارجي كه چه بسا با هدف تضعيف روحيه تيم‌هاي رقيب يا اهداف ديگر و چند البته در بستر فرهنگي كاملا متفاوت صورت مي‌گيرد توجيه موجهي است كه رسانه‌هاي داخلي به تقليد از آن و به منظور جلب مخاطب بيشتر هر خرافه‌اي را خورد مخاطبان بدهند؟

وي افزود:«رسانه ها هر خبري كه جذاب باشد - مثل همين خبر - منتشر مي كنند، ولي مساله اين است كه چرا اصلا اين روش‌هاي رمز آلود، شانسي، شبه علمي و مخالف عقل و تفكر همچنان مورد توجه و ظاهرا مهم هستند؟ خلاصي از تفكر و عدم نياز به استدلال، دل سپردن به شانس و اقبال و نشان دادن صحت ظاهري نتايج چنين پيش بيني هايي - كه بالاخره در بعضي موارد به همان شيوه شانسي درست از آب در مي آيند - ظاهرا چنان جذابند كه مردم در سراسر دنيا هنوز و همچنان به اين خرافات مي پردازند.

البته جام جهاني فوتبال بهانه اين توجه جهاني به يك خبر شبه علمي است، ولي همين بهانه به خوبي نشان داده است كه چگونه شبه علم در ميان مردم دنياي امروز در دهه دوم از سده بيست و يكم قوي است و بشر در دنياي امروز چه راه طولاني در پيش رو دارد تا به روش علمي و تفكر علمي و استدلال و غلبه خرد در كار خود باور بياورد.»

زارع در عين حال به چند نكته جالب در ماجراي اين جناب هشت پا مي‌پردازد: «ناپيدا بودن روشي كه براي پيش بيني به كار مي گيرد -اصلا روشي به كار مي برد؟- حتي اگر از هشت پا هم در پيش بيني استفاده شود و عملا همه هم بدانند كه هيچ روشي در كار نيست، باز هم رسانه ها از او و نتايجش خبر و گزارش پخش مي‌كنند! و اينكه مردم بالاخره به مطالب رمزآلود، حتي اگر منبع آن هشت پا هم باشد، توجه نشان مي دهند!

وي گفت: « به نظرم از همه مهمتر يك جنبه در اين توجه به هشت پا - و به طور كلي فال بيني - نهفته است: هر جا كه مساله مهمي در ميان باشد، پيچيدگي در كار باشد، مردمان از روند كار سر درنياورند و داده هاي كافي در اختيار همه نباشد، چه كاري راحت تر از فرار از روش علمي، دوري از تفكر، تعقل و استدلال و اجتناب از فشار آوردن به مغز وجود دارد؟ بسياري به دنبال پيش‌بيني غير علمي - به صورت فال بيني - مي روند، خيال همگان هم راحت است كه اين نوع روش‌ها ظاهري از دانايي يا علم در خود دارند، ولي هيچ كس، هيچ روزي نخواهد توانست مراحل و متدولوژي اين نوع پيش‌بيني را پيدا كرده و تبيين كند و اين هنگامي است كه از علم و روش علمي دوري جسته ايم.»

زارع با اشاره به شباهت هاي اين موضوع به استفاده از شبه علم در پيش گويي زلزله گفت: «آنجا هم همين اهميت موضوع، پيچيدگي، نبود داده كافي و پناه بردن هر از چند گاه به شبه علم وجود دارد. هر از گاهي مردمان در حل معضلات خويش به روشهاي پنهان و ظاهرا علمي، ولي سهل الوصول و در ظاهر رازآلود و سري پناه مي برند. همچنان شبه علم جذاب است و اين مساله چالش بزرگ پيش روي دانشگران در دنياي امروز و سده بيست و يكم را نشان مي دهد. راه درازي براي غلبه بر شبه علم در تمام جهان وجود دارد و متاسفانه بي خردي و تمايل به رها شدن از تفكر و روش علمي هنوز در دنيا بسيار قوي است و همزمان ميدان دادن به رمالان، فال گيران و جادوگران و شبه دانشگران -!- ادامه دارد.»

وي درباره علت درست از آب در آمدن پيش بيني‌هاي هشت پا، سه فرضيه را مطرح كرد و گفت: ممكن است در اصل خود اين قضيه ساختگي باشد كما اين‌كه در موردي ديده شده كه با استفاده از فتوشاپ نتيجه‌اي را اعلام كرده بودند و سپس افرادي كه دست اندركار اين قضيه هستند موضوع را تكذيب كرده و مجددا پيشگويي كذايي را انجام داده و گفتند كه نتيجه تاييد شده است، بنابراين اساسا انجام چنين پيش‌بيني‌هايي كه در صفحات تلويزيون، روزنامه‌ و رسانه‌هاي خبري نمايش داده شده مورد ترديد است.

حسن زاده اضافه كرد: فرضيه دوم اين است كه حتي با وجود انجام چنين نمايشي، هشت پا به صورت كاملا تصادفي وارد جعبه‌اي كه مربوط به پرچم يك كشور است، شده كه در اين صورت هم امري كاملا اتفاقي است كه هيچ مبناي علمي ندارد.

مدير گروه ترويج علم مركز تحقيقات سياست علمي كشور ادامه داد: بنابراين اين مساله با هيچ مبناي علمي سازگار نيست و تصادفي است و ممكن است ما نيز با انجام اين تصادف به نتيجه اي دست يابيم كه نادرستي اين كار اثبات شود و اگر هشت پا داراي توان پيشگويي بود و مي توانست كارهايي از اين نوع را انجام دهد، قطعا داخل آن قفس زندگي نمي كرد و بسياري از كارهاي ديگررا نيز مي‌توانست انجام دهد، چرا كه تاكنون هيچ كدام از اين موارد نبوده و به صورت تصادفي براي خوردن صدفي وارد جعبه شده و در آن جعبه هم به‌طور تصادفي توانسته آن نتيجه را پيش‌بيني كند.

مدير گروه ترويج‌علم مركز تحقيقات سياست علمي كشور در ادامه خاطرنشان كرد: بنابراين توصيه مي‌شود كه براي جلوگيري از اين گونه موارد و به منظور پيشگيري از لطمه به اعتماد مردم نسبت به پديده‌هاي علمي در انعكاس خبر اولا به‌عنوان موضوعي سرگرمي به آن پرداخته شود نه به‌عنوان يك موضوع علمي و در اين حالت هم حتما در كنار آن گفته شود كه با هيچ منطق علمي سازگار نيست.

وي تصريح كرد: براي مثال گفته مي‌شود برخي از حيوانات مانند كلاغ، موش و... امواج زلزله را زودتر از انسان دريافت مي‌كنند كه اين بحث فيزيكي و قابل آزمايش است و در عالم واقع برخي حيوانات امواج مخصوصي كه حس انسان توانايي درك ندارد، دريافت مي‌كنند و اين توانمندي طبيعي آنها است.

بنابراين اگر اين مساله را به آن مرتبط كنيم كه مثلا چرا موش مي‌تواند امواج زلزله را درك كند، پس هشت پا هم مي‌تواند پيشگويي كند كه در اين مورد موضوع فيزيكي و علمي به صورت شبه علم براي ترويج خرافات مورداستفاده قرار گيرد.

وي افزود: برهمين اساس در اين مورد بحث پيشگويي است اما پيشگويي معمولا بر اساس استدلال و عقلانيت اتفاق مي‌افتد و حتي در علم آمار نيز كه وارد مساله احتمالات مي شويم و بر اساس احتمالات قضيه‌اي را پيشگويي مي‌كنيم اتفاقي براساس اين كه كثرت امكان رخ دادن قضيه را پيشگويي مي‌كنيم مدنظر قرار مي‌گيرد.

مدير گروه ترويج علم مركز تحقيقات سياست علمي كشور، خاطرنشان كرد: بنابراين هشت پا نمي‌تواند داراي قدرت استدلال و عقلانيتي باشد كه بتواند پيشگويي كند، لذا اين بحث برحسب سرگرمي قابل طرح است، ولي در كنار انعكاس آن براي اين‌كه آسيب به قشرهاي زودباور جامعه نزند، حتما بايستي در انعكاس خبر خيلي اغراق نشود و حتما اشاره شود كه اين موضوع با هيچ كدام از فرضيه‌هاي علمي سازگار نيست.

حسن زاده در خصوص اين‌كه چنين موضوعي چه تاثيري در ترويج خرافه پرستي مي‌گذارد، عنوان كرد: بحث خرافات مختص به كشور خاصي نيست، در تمام كشورها وجود دارد چرا كه در حال حاضر خرافاتي‌ترين انسان ها را در كشور انگليس مي‌توان ديد كه برخي در روزهاي خاص براي ديدن ارواح به مكان‌هاي خاصي مراجعه مي‌كنند و با توجه به بحث‌هاي بسيار زيادي كه در ارتباط با خرافات در كشورهاي پيشرفته غرب و شرق وجود دارد، اين امكان وجود دارد كه بسترهاي اجتماعي زمينه را براي پذيرش يك موضوع خرافي آماده‌تر مي‌كند، مثلا فرض كنيد كه بحث خرافي را با بحث‌هاي ماوراءالطبيعه و متافيزيكي مخلوط كنيم، آنجاست كه يك خرافه حالت تقدس پيدا مي‌كند.

مدير گروه ترويج علم مركز تحقيقات سياست علمي كشور، تصريح كرد: در اين شرايط زدودن خرافه سخت تر مي‌شود و با توجه به پيشينه‌هاي فرهنگي شرقي ما، در كشورهاي شرقي نسبت به كشورهاي پيشرفته زمينه براي نهادينه شدن خرافات بيشتر به چشم مي‌خورد.

ملوك‌پور افزود: بر همين اساس پيش بيني نتايج مسابقات فوتبال توسط هشت پا (اختاپوس) چيزي كاملا خارج از دايره علمي است به دليل آن‌كه اولا اختاپوس يا هشت پا از حيواناتي است كه پايين‌ترين درجه رشد مغزي را دارد و اينكه همين اختاپوس در ابتداي مسابقات پيش بيني كرده بود كه آلمان قهرمان اين دوره از مسابقات جام جهاني مي‌باشد اشتباه در پيش بيني‌هايش بوده است.

وي درباره اين‌كه آيا اين مساله مي‌تواند آموزش دادن حيوان باشد، اظهار كرد: حتما همين‌طور بوده است زيرا حيوانات هوش ندارند يعني هيچ موجودي به غير از انسان، ميمون و تا حدودي دلفين هوش ندارد و تعريف هوش يعني سرعت استنتاج به عبارتي موجودي مانند انسان مي تواند از يك A و B حرف C را نتيجه‌گيري كند اما هيچ حيواني توانايي انجام اين كار را ندارد و حيوانات تنها مي‌توانند شرطي شوند و از A به B برسند.

ملوك‌پور خاطرنشان كرد: اما در مورد پيش بيني نتايج مسابقات فوتبال بايد عنوان كرد كه هر تيمي كه در اين مسابقات شركت مي‌كند هشت بازي را انجام مي‌دهد و احتمال دارد فردي در قرعه كشي و شرط بندي‌هايي كه انجام مي دهد هشت نظر درست داده باشد كه در واقع شانس يك فرد است به هر حال اين موارد نيز مي‌تواند راهي براي پول درآوردن باشد، مساله ديگر آن‌كه فيلمي كه از اختاپوس يا هشت پا نشان مي‌دهند چند بار از ان فيلم گرفته‌اند كه يك‌بار درست و براساس نتيجه مدنظرشان بوده است كه پخش كرده‌اند.

وي خاطرنشان كرد: به عنوان كسي كه رفتارشناسي حيوانات را مي‌شناسد نمي‌توانم از نظر علمي بار علمي به اين مساله دهم كه يك حيوان توانايي پيش‌گويي آينده را هم در اين مساله داشته باشد.

وي ادامه داد: در دنياي ورزش بخش عمده اتفاقات بر اساس پيش‌بيني است، بنابراين هر چيز كه بتوان با آن مشتري جذب شود، در حرفه روزنامه‌ نگاري جا دارد.

افخمي با تاكيد بر اين كه رسانه‌هاي خارجي با انعكاس چنين اخبار به آن با نگاه سرگرمي مي‌نگرد، خاطرنشان كرد: اين رسانه‌ها در حقيقت انعكاس فرهنگ عامه را انجام داده و در واقع يك واقعيت است كه عده‌اي به اين گونه خبرها باور دارند، البته حتي اگر اين باور غلط باشد، انعكاس آن به علت اين كه واقعيت است، درست مي‌باشد.

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي اضافه كرد: هر واقعيتي در يك جامعه مي‌تواند تبديل به يك خبر شود و چنانچه زوايه‌اي كه ما نگاه مي‌كنيم بتواند ارزش‌هاي خبري داشته باشد و اين كه چند نفر آن را به عنوان يك رفتار علمي و يا غير علمي قبول دارند در عرصه روزنامه‌ نگاري به خصوص روزنامه‌ نگاري كه بازار محور است، اشكالي ندارد، چرا كه دروغ نگفته و به كسي بر چسب و تهمت نزده است!

استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبايي گفت: بنابراين نوع رسانه و نوع مخاطب به طور غير مستقيم تعيين مي‌كند كه روزنامه‌ نگار خبري را انتخاب كرده و انعكاس دهد.

وي تصريح كرد: رويدادهاي خبري كه روزنامه‌نگار منعكس مي‌كند، الزاما نبايد تتاثيرات آن از سوي آزمايش به دست آيد. روزنامه‌ نگار رويدادي را منعكس مي‌كند و به عنوان مثال قمه زدن از نظر عقلي درست نيست، اما وقتي عده‌اي اين كار را انجام مي‌دهند، خبر آن را مي‌توان منعكس كرد و خبر خيلي از آيين‌هاي سنتي هم در دنيا منعكس مي‌شود بنابراين اين نوع خبرها ريشه در فرهنگ و سنت‌هاي جامعه دارد و فرهنگ‌ها و سنت‌ها مي‌تواند مبناي براي ارزش‌هاي خبر باشد.

به گفته وي، جاي اين گونه اخبار در صفحات سرگرمي رسانه‌ها است و بخش‌هاي علمي به آنها توجهي ندارند.